پایگاه تالش شناسی پنجره ای به روی فرهنگ و تمدن تالش
شیوا جعفری
سرزمین تالش با وسعتی حدود ۸۴۰،۸ کم ۲ در امتداد کرانه‌های جنوب باختری دریای مازندران، از شمال تالاب انزلی تا مصب رودخانۀ کورا، در جمهوری آذربایجان کشیده شده است. این سرزمین از خاور به دریای مازندران و از باختر به رشته کوههای تالش محدود است و اقلیمی همانند گیلان دارد (نک : رهنمایی، ۹؛ امیراحمدیان، ۲۵؛ جعفری، دایره‌المعارف…، ۸۲۸). بخش شمالی این سرزمین نخست در ۱۲۲۸ق/۱۸۱۳م پس از پایان نخستین جنگ ایران و روسیه برپایۀ عهدنامۀ گلستان از ایران جدا، و ضمیمۀ خاک روسیۀ تزاری شد؛
اما به‌سبب ناخرسندی مردم محلی از روسها و بیرون رانده شدن نیروهای روسیه توسط مردم آنجا، دوباره به خاک ایران پیوست؛ سپس با آغاز دور جدیدی از تهاجمات روسیه به ایران و شکست ایران در جنگ که منتهی به عقد معاهدۀ ترکمانچای شد، بار دیگر این بخش از تالش به خاک روسیه ضمیمه گردید (نک : شمیم، ۶۴؛ نفیسی، ۲/۱۸۰-۱۸۱).
با سرنگونی حکومت تزاری روسیه در ۱۹۱۷م، تالش شمالی در قلمرو جمهوری نوبنیان مغان قرار گرفت، اما پس از چندی اراضی این جمهوری نوپا به تصرف حکومت مساواتیها در آمد و این بخش از تالش بر قلمرو آنان افزوده شد و سرانجام با چیرگی بلشویکها بر قفقاز و سرنگونی حکومت مساواتیها و با تشکیل اتحاد جماهیر شوروی بخش شمالی تالش در اراضی جمهوری آذربایجان شوروی قرار گرفت و در ۱۳۷۰ش/۱۹۹۱م پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال جمهوری آذربایجان این بخش از تالش همچنان در قلمرو این کشور باقی ماند (نک : بخش تاریخ در همین مقاله).
بخش جنوبی این سرزمین که در ایران قرار دارد، از لحاظ تقسیمات کشوری جزئی از استان گیلان به شمار می‌رود و مشتمل بر ۴ شهرستان به نامهای تالش، رضوانشهر، ماسال و آستارا ست (رهنمایی، ۱۴). اما بخش شمالی آن که در اراضی جمهوری آذربایجان واقع است، از ۶ واحد اداری به‌نامهای لنکران، جلیل‌آباد، ماساللی، آستارا، لریک و یاردیملی تشکیل شده است (امیراحمدیان، همانجا).
سرزمین تالش باریکه‌ای جنگلی و مرطوب است که از لحاظ ناهمواریها به دو ناحیۀ کاملاً متمایز جلگه‌ای در شرق و کوهستانی در غرب تقسیم می‌شود. پهنای ناحیۀ جلگه‌ای آن به تفاوت از ۱ تا۵۰ کم است (رهنمایی، همانجا؛ آقاجانی، ۱/۱۵). بخش کوهستانی تالش به سبب همجواری با دریای مازندران پوشیده از جنگل و مراتع نسبتاً وسیع است (محمودی، ۱۷). آب و هوای تالش در ناحیۀ جلگه‌ای معتدل و مرطوب، و در ناحیۀ کوهستانی مرطوب و سرد است و بارندگی سالانۀ آن میان ۳۰۰،۱-۸۰۰،۱ میلی‌متر است (آقاجانی، ۱/۱۶).
رشته کوههای تالش به درازای ۲۷۰ کم در جهت شمال غربی به جنوب شرقی امتداد دارد. این رشته کوه از جنوب شهرستان مغان شروع می‌شود و رو به سوی جنوب خاوری تا درۀ آستارا به صورت کوههای مرزی میان ایران و جمهوری آذربایجان ادامه می‌یابد و از گردنۀ حیران منحرف شده، تا باختر هشتپر تقریباً به صورت مستقیم کشیده می‌شود. سپس از باختر هشتپر دوباره به سوی جنوب خاوری امتداد دارد و در جنوب شهرستان رشت به درۀ سفید رود می‌رسد. این کوهستان از کوههای بسیاری تشکیل یافته است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از آق‌داغ (۳۲۲، ۳ متر)، سبله خونی (۱۱۰، ۳ متر)، میریش یوردی (۹۴۸،۲ متر) و خیل‌گاه (۸۶۰،۲ متر) (جعفری، کوهها…، ۷۰؛ فرهنگ جغرافیایی کوهها…، ۱/۲۱۰، ۲۸۳، ۲۹۱، ۳۲۴).
رودهای چندی از بلندیهای کوههای تالش سرچشمه می‌گیرند که بیشتر از آب برف تغذیه می‌شوند و به دریای مازندران می‌ریزند. از مهم‌ترین این رودخانه‌ها در ناحیۀ جنوبی تالش، شاندرمن، شفارود، لمیر، کرگان‌رود، لندویل و آستارا را می‌توان نام برد. در ناحیۀ شمالی نیز رودخانه‌های ویلشن، لنکران و تنگ رود جریان دارد ( فرهنگ جغرافیایی رودها…، ۲/۶۱؛ آقاجانی، ۱/۲۰؛ امیراحمدیان، ۲۵-۲۶).
آب و هوای مناسب و خاک حاصل‌خیز، سرزمین تالش را به یکی از کانونهای مهم کشاورزی بدل ساخته است. برنج، غلات، چای و توتون از مهم‌ترین محصولات کشاورزی تالش است؛ افزون بر اینها، پرورش کرم ابریشم نیز در آنجا رواج دارد (نک : بازن، ۱/۱۶۱-۱۶۲، ۲۲۲، جم ). دام‌پروری و صیدماهی نیز از دیگر منابع اقتصادی تالش به شمار می‌رود (آقاجانی، ۱/۳۳-۳۴؛ بازن، ۲/۳۱۵، ۵۱۲).
شهرستان تالش: این شهرستان با وسعت ۶/۲۱۵،۲کم ۲ در شمال غربی استان گیلان و کرانۀ دریای مازندران جای دارد و از شمال به شهرستان آستارا، از جنوب به شهرستان رضوانشهر، از خاور به دریای مازندران و از باختر به شهرستانهای نمین، اردبیل، کیوی و خلخال در استان اردبیل محدود است (جغرافیا…، ۵۷ ؛ اطلس…، ۱۶۹). این شهرستان با ۵ شهر به نامهای هشتپر، اسالم، حویق، جوپر و لیسار، از ۴ بخش به نامهای مرکزی، اسالم، حویق و کرگان رود و ۱۰ دهستان تشکیل شده، و مرکز آن شهر هشتپر است (نشریه…، ۴۵). در سرشماری ۱۳۷۵ش جمعیت شهرستان تالش ۷۸۴،۱۵۵ تن بوده است (جغرافیا، همانجا). مردم شهرستان تالش به زبانهای ترکی و فارسی با گویش تالشی گفت‌وگو می‌کنند و از لحاظ دینی مسلمان و شیعۀ اثنا عشری، و برخی سنی شافعی‌اند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها…، ۱۵/ ۱۲۹).
شهرستان تالش با داشتن ویژگیهای جغرافیایی و آب و هوای مناسب از نواحی ممتاز و مهم اقتصادی استان گیلان به شمار می‌رود و اساس اقتصاد آن بر کشاورزی، دامداری و صنایع استوار است. گندم، جو، بنشن، تره‌بار، گیاهان علوفه‌ای و انواع میوه مهم‌ترین محصولات کشاورزی این شهرستان است و دامداری و مرغداری در آنجا به شیوه‌های سنتی و صنعتی رواج دارد. کارخانه‌های چوکا و صنایع وابسته به آن، کارتن‌سازی، پارچه‌بافی، یخچال‌سازی و شیلات از عمده‌ترین فعالیتهای صنعتی شهرستان تالش است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).
شهر هشتپر مرکز شهرستان تالش در °۳۷ و ´۴۸ عرض شمالی و °۴۸ و ´۵۴ طول شرقی، در ارتفاع ۵۰ متری از سطح دریا در جلگه‌ای ساحلی، در فاصلۀ ۶ کیلومتری از کرانۀ دریای مازندران، کنار رودخانۀ کرگان‌رود جای دارد (پاپلی، ۵۸۲؛ جعفری، دایره المعارف، ۱۳۲۹). این شهر از باختر به رشته کوههای تالش منتهی می‌گردد. ارتفاع بلندیهای مشرف بر شهر هشتپر از هزار متر تجاوز نمی‌کند و جملگی با دره‌های باریک بریده شده‌اند؛ درۀ کرگان‌رود که بخشی از شهر در امتداد آن کشیده شده، و همچنین درۀ سراگاه در شمال باختری شهر و تپۀ ساسانیان مهم‌ترین عوارض اطراف شهر هشتپر است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، ۱۵/۶۰۶). در سرشماری آبان ۱۳۷۵ این شهر ۶۴۰، ۳۳ تن جمعیت داشته است (سرشماری عمومی…، ۳۹).
مآخذ: آقاجانی تالشی، عبدالکریم، جستارهایی در تاریخ تالش، تهران، ۱۳۷۸ش؛ اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، تهران، ۱۳۸۳ش؛ امیراحمدیان، بهرام، «تالش ولایتی در جنوب قفقاز»، فصل‌نامۀ تحقیقات تالش، تالش، ۱۳۸۰ش، س ۱، شم ۱؛ بازن، مارسل، طالش منطقه‌ای قومی در شمال ایران، ترجمۀ مظفر امین فرشچیان، مشهد، ۱۳۶۷ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، ۱۳۶۷ش؛ جعفری، عباس، دایره المعارف جغرافیایی ایران، تهران، ۱۳۷۹ش؛ همو، کوهها و کوه‌نامۀ ایران، تهران، ۱۳۶۸ش؛ جغرافیای استان گیلان، وزارت آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۸۰ش؛ رهنمایی، محمدتقی، «کجایی تالش و کیستی تالشان»، فصل‌نامۀ تحقیقات تالش، تالش، ۱۳۸۰ش، س ۱، شم ۱؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان طوالش، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش؛ شمیم، علی‌اصغر، ایران در دورۀ سلطنت قاجار، تهران، ۱۳۴۲ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۷ش؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور (حوضۀ آبریز دریای خزر)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۸۲ش؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۹ش؛ محمودی، فرج‌الله، «گذری بر ارتفاعات تالش، قلمرو یخچالهای قدیمی»، فصل‌نامۀ تحقیقات تالش، تالش، ۱۳۸۰ش، س ۱، شم ۱؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، ۱۳۸۴ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورۀ معاصر، تهران، ۱۳۶۱ش.
منبع : دانشنامه بزرگ اسلامی جلد : ۱۴
