گویش تالشی

سرزمین تالش به عنوان بستر مکانی قوم کادوسیان (تالشان)، که از دو ناحیه­ عمده­ کوهستانی و جلگه­ای تشکیل یافته است، در حدود ۶۵ میلیون سال قدمت دارد. تالش منطقه ­ای در سواحل جنوب­ غربی دریای خزر است، که در آغاز کاملا در ایران بوده است تا زمان عقد معاهده­ گلستان در اکتبر ۱۸۱۳ میان ایران و روسیه که بخش بزرگ‌تر تالش یعنی شمال رودخانه­ آستارا به روسیه اعطا شد. این بخش توسط امپراطوری روسیه، اتحاد جماهیر و از سال ۱۹۹۱ توسط جمهوری آذربایجان تحت حاکمیت قرار گرفت. بخش ایرانی مردمان تالشی داخل ایران باقی ماند و منطقه­ای از استان جدید آذربایجان شرقی به مساحت حدود ۵۰ کیلومتر جنوب رودخانه­ آستارا را تسخیر کرد.

 تالش سرزمین وسیعی را در منطقه شمال غرب گیلان به خود اختصاص می‌دهد. اقوام تالش از آستارا تا جنوب فومن پراکنده‌اند که متاسفانه اطلاعات چندانی از ادوار گذشته آن‌ها در متون تاریخی وجود ندارد.  برخی معتقدند که تالشان  همان کادوسیان یا کاتوزیانند، که در نواحی کوهستانی زندگی می‌کردند .

خودزکو، به سبب تشابه نام این قوم با نام امیرتالش بن حسن نواده امیر چوپان مغول، برای تالش­ها منشا ترکی قایل شده است. اما بدون تردید تالش­ها ایرانی یا آریایی­اند، به ویژه آن که گویش تالشی از گروه زبان­های ایرانی شمال غربی است و نشانه­ های بسیاری از اوستایی و فارسی باستان و فارسی میانه در آن دیده می­شود.

در کتاب « ایران در عهد باستان » آمده است: کادوسیان مردمی بودند که در گیلان جای داشتند و ظاهرا نیاکان تالش‌های کنونی بوده‌اند. کادوس یونانی شده تالوش است که در قرون بعد تبدیل به تالش شده است .

وجود تپه‌ها و محوطه‌های تاریخی و باستانی در سراسر تالش، نمایان‌گر وجود یکی ازکهن‌ترین تمدن‌ها و فرهنگ‌های دیرینه در این سرزمین است. با توجه به دست یافته‌های اخیر کاوش‌های باستان شناسی که آثاری از نیمه دوم هزاره دوم قبل از میلاد « آغاز عصر آهن تا آغازین سده‌های هزاره اول ق. م » را در منطقه معرفی می‌نماید، بیان کننده زمینه‌های جدیدی برای بررسی عمیق‌تر حوزه فرهنگی تالش است.

تالش منطقه­ای در گیلان است که از شمال به جمهوری آذربایجان، از مشرق به دریای خزر، از مغرب به خط ­الراس رشته کوه تالش و از جنوب و جنوب شرقی به شهرستان فومن محدود است. این منطقه مشتمل است بر شهرستان­های آستارا، طوالش، رضوانشهر و ماسال. منطقه­ ای که تالش­ها در آن ساکن­اند از دو قسمت کاملا متمایز تشکیل شده است: کوهستانی در غرب، متشکل از رشته کوه تالش. و جلگه­ای در شرق در کناره­ دریای خزر. فاصله­ میان کرانه­ دریا تا انتهای غربی کوه‌های تالش پوشیده از جنگل، شالیزار و خانه­ های مسکونی به شکل خانه‌باغ است. منطقه­ تالش در ناحیه­ آب و هوایی بسیار مرطوب قرار دارد.  رودهای متعددی در منطقه­ تالش جریان دارند که عمدتا از دامنه­ های شرقی و رشته کوه تالش سرچشمه می­گیرند و به سوی شرق امتداد می­یابند و پس از آبیاری کردن زمین­های زراعی جلگه ­های ساحلی خزر، به دریای خزر می­ریزند. از جمله چشمه­ های آب معدنی تالش عبارتند از: ملادهای چای در نزدیکی آستارا، چشمه­ های حوالی آق­اولر، چشمه­ ی آب سرد قره­ گول در حوضچه­ مرتفع کرگانرود و چشمه­ آب گرم علی داشی در نزدیکی آستارا. از آثار مهم منطقه­ ی تالش، گورستان باستانی مریان و آق­اولر واقع در۳۴ کیلومتری جنوب غربی شهرستان تالش در دره­ کرگانرود است. این دو گورستان متعلق به نیمه­ دوم هزاره­ دوم قبل از میلاد و آغاز عصر آهن تا دوره­ی ساسانی است. از دیگر آثار تاریخی می­توان از موارد زیر نام برد: پل آجری بر روی رود شفارود واقع در پونل، پل آجری دلیک در هفت دغنان، قلعه­ لیسار یا صلصال واقع در لیسار، در مسیر آستارا به بندرانزلی، اسپید مزگت یا مسجد سفید، بنایی از دوران پیش از اسلام که در دوره­ اسلامی به عنوان مسجد از آن استفاده شده و به آن مسجد عبدالله نیز می­گویند، قلعه­ تاس­کوه در ماسال و قلعه رودخان واقع در ارتفاعات تالش.

قوم تالش ، از نظر پراکندگی جغرافیایی ، حدود اداری ـ سیاسی شهرستان‌های فومن، شفت، ماسال، رضوانشهر، تالش و آستارا را در برمی‌گیرد. امروزه بر اساس آخرین تغیرات، تالش با جمعیتی بالغ بر ۱۵۴۷۹۹ نفر ، در محدوده یک شهرستان شامل چهار بخش؛ اسالم، حویق، کرگانرود و مرکزی، همچنین ده دهستان به نام‌های؛ اسالم ، خاله‌سرا، خرچگیل، حویق، خطبه‌سرا، لیسار، ساحلی جوکندان، تولار و دو کوهستانی تالش می‌باشد .

  اقتصاد پایه در تالش، کشاورزی ( زراعت، باغ‌داری و دام‌داری ) است. که از مهم‌ترین محصولات آن می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره نمود: برنج، گندم، جو، چای، توتون، حبوبات، توت کاری « نوغانداری » گیلاس، زردآلو، ازگیل، « کونوس » و همچنین پنیر، ماست، کره و روغن حیوانات.

تالش یکی از کهن‌ترین مراکز تمدنی پیرامون دریای خزر است و در آن تمدن باستانی به نام ” تمدن تالش- مغان” متعلق به دوره­ پایانی عصر مفرغ و دوره­ی آغازین عصر آهن (سده­ ۱۴-۷ ق م) شناسایی شده است. این تمدن را نخستین بار در ۱۳۰۸/۱۸۹۰ ژاک دومورگان، در ناحیه­ لریک در روستاهای کوهستانی بررسی کرد. برخی ازاشیای کشف شده متعلق به این تمدن عبارتند از: شمشیرهای بلند مفرغی و آهنی، خنجر، تبر، پیکان، سرنیزه، ظروف گلی.

 اقلیم این شهر با توجه به قرار گرفتن در دامنه کوهستان‌های تالش، از یک سو و واقع شدن در ساحل دریای خزر از سوی دیگر، دارای آب و هوای کوهستانی با زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدل و همچنین آب و هوای مرطوب و معتدل می­باشد.

با توجه به بررسی عناصر اقلیمی نظیر؛ بارش، دما( میزان گرما )، جریانات جوی، میزان رطوبت نسبی و نیز مطالعه عوامل اقلیمی نظیر دوری و نزدیکی به دریای خزر و ارتفاع از سطح و عرض جغرافیایی ، تالش ( دامنه‌های شرقی تا خط الرس ) دارای آب و هوای مرطوب خزری در ناحیه جلگه ای و آب و هوای کوهستانی مرطوب در ارتفاعات می‌باشد. با توجه به اقلیم مرطوب خزری در کلیه نقاط تالش  (دامنه‌های شرقی ) به‌جز منطقه خط الرس  ( ارتفاعات بیش از ۲۰۰۰ متری ) ، پوشش گیاهی جنگل از نوع درختان شمشاد، افرا، ممرز، بلوط، راش، توسکا، گردو  انجیلی، نمدار، آزاد، ملچ دیده می‌شود  که در ارتفاعات به تدریج به گیاهان دارویی و پوشش گیاهی کافی برای چرای دام مبدل می شود.

گویش تالشی:

گویش تالشی از زبان­های شمال غربی ایران است که با گیلکی و مازندرانی قرابت دارد. تالشی گویشی کهن و دارای گونه­های بسیار است و از عنبران اردبیل تا رودبار گیلان حدود دویست هزار گویش‌ور دارد. برخی محققان معتقدند که تالش­ها ساکنان اصلی نواحی غربی دریای خزرند و در گذشته بیش‌تر از حال محل سکونتشان به سوی شمال پیش رفته بوده است. تالش­ های آذربایجان همه ترکی می­دانند و ترکی تهدیدی بزرگ برای گویش تالشی است. گسترش زبان فارسی در منطقه نیز بیشتر به ضرر گویش تالشی تمام شده است تا ترکی آذری.

تالشی از نظر واژگانی دارای ویژگی­های مشخصی است و بر خلاف نظر محققان قدیم غیر ایرانی کاملا گیلکی نیست بلکه واسطه­ ای است میان تاتی و گیلکی و گاه به تاتی نزدیک‌تر است. میلر، تالشی شمالی واقع در جمهوری آذربایجان را بررسی کرده است. در دامنه­ خشک و مرطوب کوه تالش دو قوم با زبان­های مختلف زندگی می­کنند: در غرب، آذربایجانی­ هایی که به تاتی تاکستانی تکلم می­کنند و در شرق، تالش­ ها که به تالشی سخن می­گویند. در ایران علاوه بر تالش، در مناطقی از شهرهای گرگان، بهشهر، رامسر و نواحی غربی کرانه­ دریای خزر به سوی شمال که با مناطق تات­نشین همسایه است، تالش­ها با گویش تالشی خود حضور دارند.

در این گونه­ های تالشی تفاوت­ هایی وجود دارد، که کم اهمیت ­تر از آن است که خود تالش­ها مطرح می­کنند. تقریبا مردمان سراسر مناطق، زبان یکدیگر را می­ فهمند، اگر چه این تفاهم گاهی آسان نیست، به عنوان مثال از مجموع ۳۵۰ واژه­ی انتخابی در یک تحقیق، تنها ۲۴ واژه از نظر ریشه متفاوت بوده و بقیه بیشتر در نحوه­ تلفظ تفاوت­ هایی داشته­اند. به طور کلی از جنوب به شمال، تفاوت­های زیر مشهود است:    O  جای خود را به  U (مانند ترکی) می‌دهد، اولین واکه­ برخی از واژه­ها، یا پیش از دو همخوان یا بین آن­ها تلفظ می­شود: ایسپی / سیپی به معنای سفید، خ به ح تبدیل می­شود: خیرس>حیرس به معنای خرس، حذف ر از پایان واژه، مانند در > دو.

ساخت زمان­های افعال در تالشی جنوب و تالشی شمال متفاوت است. ولی حدود آن بین اشکال جنوبی و شمالی، در موارد مختلف در محل واحدی قرار ندارد و یک تغییر تدریجی زبانی از یک حالت جنوبی انتهایی تا حالت شمالی انتهایی در جمهوری آذربایجان ملاحظه می­شود. به گفته­ بازن، مرزهای زبانی تولارود و خطبه­ سرا خط زبانی میان تالش مرکزی و تالش شمالی است. برش مهم دیگر از طرف شمالی­ ترین نقطه­ خطبه­ سرا و ویزنه عبور می­کند. برش سوم در جنوب تالش دولاب ملاحظه می­شود. به عنوان مثال توصیفی از گویش اسالمی، یک گویش مرکزی تالش، بر پایه­ی تحقیقات یارشاطر ذکر می­شود. در اسالمی ۸ واکه و ۲۳ همخوان وجود دارد. اسم در دو حالت صریح و غیرفاعلی یا غیر صریح واقع می­شود.حالت غیرفاعلی در ساخت اضافه و هنگامی که فاعل در ساخت ارگتیو قرار دارد به کار می­رود، مثل (varg-i ga# harda(گرگ گاو را خورد). در ساخت اضافه، مضاف­الیه پیش از مضاف می­آید و نشانه­ آن -a است:sif-a da#re

ضمایر به سه دسته تقسیم می­شوند: ضمایر شخصی در حالت مستقیم به دو صورت صریح و غیرصریح، ضمایر ملکی و ضمایر متصل. ضمایر شخصی مستقیم در حالت صریح و ضمایر غیر صریح، مانند مفعول مستقیم، در ساخت ارگتیو به کار می­روند. ضمایر ملکی، مانند صفات ملکی و ضمایر متصل، در حالت اضافه به کار می­روند. از ویژگی­ های مهم اسالمی این است که تمامی زمان­های حال بر پایه­ ستاک حال ساخته نم ی­شوند و همه­ زمان­های گذشته نیز بر پایه ستاک گذشته ساخته نمی­شوند. افعال التزامی، امری، حال شرطی، استمراری، شرطی استمراری، بر پایه­ ستاک حال ساخته می­شوند (آن­ها که ساخت ارگتیو را نیز به کار نمی­ برند). حال اخباری، گذشته­ استمراری، حال کامل، التزامی کامل، شرطی کامل، شرطی غیر واقعی و گذشته­ بعید بر پایه­ ستاک گذشته ساخته می­شوند. در این ساخت­ها، به جز حال اخباری، ساخت ارگتیو به کار می­رود. نشانه­ ی نهی –maو نشانه­ نفی «-nاست.

در گونه ماسوله­ای نیز به عنوان یک گونه­ جنوبی از گویش تالشی، ۹ واکه و ۲۳ همخوان وجود دارد. اسم در دو حالت واقع می­شود و سه نوع ضمیر شخصی وجود دارد. در گذشته و حال کامل بین لازم و متعدی تفاوت هست. شناسه­های اخباری و التزامی، بر حسب خاتمه یافتن به واکه متفاوتند. زمان گذشته و حال کامل افعال لازم نیز دارای شناسه­های متفاوتی است.

کمبل در معرفی تالشی می­نویسد: تالشی به زبان­های ایرانی گروه شمالی- غربی تعلق دارد که امروزه توسط حدود ۱۰۰۰۰۰ گویشور در منطقه جنوبی جمهوری آذربایجان و حدود ۶۰۰۰۰ گویشور در استان گیلان تکلم می­شود. همه­ تالشی­ها دو زبانه­اند و هم به تالشی وهم به ترکی آذربایجانی تسلط دارند.

اشمیت نیز با بر شمردن واکه­ های تالشی یعنی   a a# e « i o u (u_)  ، عنوان می­کند که همخوان­ های آن همان همخوان­ های زبان فارسی هستند.

تالشی دو نظام حالت دارد: حالت مستقیم یا فاعلی و حالت غیر فاعلی یا اضافی و حالت مفعولی. نظام فعلی از سایر گویش­های ایرانی غربی به دلیل استفاده از ستاک حال برای نمود ناقص و ستاک گذشته برای حال متمایز شده است. به لحاظ نحوی تالشی همانند تاتی ساختار ارگتیو را در افعال متعدی گذشته بر پایه­ ستاک گذشته به کار می­گیرد که طبق آن اسم عامل در حالت غیر فاعلی قرار می­گیرد، مفعول مستقیم منطقی در حالت مستقیم و فعل با مفعول مستقیم اش مطابقت می­کند.

منبع : موزه مجازی میراث فرهنگی

http://www.vmic.ir