ریشه شناسی نام تعدادی از روستاهای آستارا

ضیاء طرقدار

شهرستان آستارا در غرب استان گیلان و در منطقه قومی تالش قرار دارد که دارای تاریخ و فرهنگ کهُن سالی می باشد . در شهرستان آستارا روستاهای زیادی وجود دارد که در اینجا به ریشه شناسی نام تعدادی از این روستاها پرداخته خواهد شد .

۱ – حیران ( هیران ) :

از دهستان های غرب آستارا می باشد . در زبان تالشی آستارا « هِر – hēr » یا « هیر – hir » به معنای : ابر و مه و هوای مه آلود . و « ان » نیز پسوند مکان می باشد . در نتیجه « هیران » یعنی : مکان ابر و مه . نکته جالب اینکه یکی از ویژگی های گردنه حیران این است که در بیشتر فصل های سال پوشیده از ابر و مه است و هوای مه آلودی دارد .

۲ – گیلَه دیی – giladi ( گیلَه دِه ) :

از روستاهای غرب آستارا است . در زبان تالشی آستارا « گِلی – gēli » یعنی : گِل ؛ و « دیی – di » یعنی : ده ، روستا . در نتیجه ، گیلَه دیی ، یعنی : ده گِلی ، روستای گلی . به احتمال به دلیل وجود خاک رس چسبان که در زمان بارندگی گِل می شده و راهها نیز گِلی می شده آنجا را « گیله دیی = روستای گِلی » گفته اند . و شاید پیشترها « گول لو دیی – gullu di » بوده است به معنای : ده و روستای کوچک . در زبان تالشی « گول لو » یعنی : کوچک .

۳ – سیج – sij :

از روستاهای غرب آستارا . گفته می شود چون آنجا سنگلاخی و دارای رگ هایی از خاک های سرخ بوده است ، آنجا را « سیج » یا « سیژ » می گویند . در زبان تالشی آستارا « سِه – sē » یعنی : سرخ ، قرمز . و دیگر اینکه مرحوم بهروز نعمت الهی در کتاب « تاریخ جامع آستارا و حکام نمین » این روستای « سیج – سیژ » را همان منطقه تولد زرتشت پیامبر ایرانی می داند که این نظریه در کتاب های تاریخ ایران باستان و کتاب های زرتشتی به طور مفصل توضیح داده شده است . ( سیج – سیژ – شیز ) .

۴ – ونَه بین – vana bin :

از روستاهای غرب آستارا است . « وَنَه بین » یا « وَنَه بِن – vana bēn » به معنای : « زیر درخت های وَن » می باشد . در زبان تالشی آستارا « بِن – bēn : زیر ، ته » و « وَن » که از درختان است . وَنَه بِن = زیر درختان وَن . در این روستا بیشتر درخت های وَن بوده است و خانه ها در قسمت زیر و پایین این درختان قرار داشته است به این دلیل این نام را به آن داده اند .

۵ – هولوستون – holustun :

از روستاهای غرب آستارا . در زبان تالشی آستارا « هولَه – hula : نوعی گلابی وحشی » ، و « اوستون – استان : پسوند مکان » است . در نتیجه به احتمال به دلیل داشتن درخت های گلابی وحشی زیاد در این روستا این نام را به خود گرفته است . و شاید به معنای « مکان پهن و گشاد و گود » نیز باشد . چرا که در زبان تالشی آستارا : « هو – ho = پهن ، گشاد » ؛ « دول – dul = گود و گودی » ؛ در نتیجه بر روی هم به معنای « مکان پهن و گود » است .

۶ – مِشَند – mešend :

از روستاهای بزرگ غرب آستارا است . در زبان تالشی آستارا « مِش – meš » به معنای « زنبور عسل » می باشد ؛ به احتمال گذشتگان به دلیل وجود زنبورهای زیاد در این منطقه این نام را به آن داده اند . زنبور داری در این روستا و روستاهای اطراف از گذشته های دور انجام می شده است و اکنون نیز ادامه دارد . مِشِند = مکان زنبورها .

۷ – شاقولَه – šâqolâ :

از روستاهای نزدیک روستای مِشِند است . در زبان تالشی آستارا « شاغول ، شاقول – šâqol  » یعنی : شغال ، از حیوانات درنده می باشد . برای این روستا سه معنا می توان در نظر گرفت .

یکی : شاقولَه : مکانی که شغال در آنجا زیاد بوده است .

دوم : شاقولَه ، شاه قول ( غول ) : به معنای شاه بزرگ . شاید در گذشته ها مکان اسقرار شاه بزرگی بوده است .

سوم : شاه قلعه : قلعه بزرگ .

۸ – زِرَه ژی یَه – zera žiya :

از روستاهای نزدیک روستای مشند . در زبان تالشی آستارا « زِر – zer : ازگیل ، درخت ازگیل » ؛ « ژی یَه – žiya : قسمتی از کوه ، شیارهای کوه » . در نتیجه « زِرَه ژی یه » یعنی : آن قسمت از کوه که در آن درخت های ازگیل وجود دارد .

۹ – شوندَه چولَه – šunda čola :

از روستاهای غرب آستارا است . در زبان تالشی آستارا « شون – šun : شان عسل » ؛ « شوند – šund : گیاهی است سبز رنگ که رشد زیادی دارد و در تابستان دانه های سفید رنگ بالای گیاه به رنگ سیاه تغییر می کند » ؛ « چولَه – čola : چاله ، حفره ، چاله ای در زمین ». در نتیجه دو معنا برای نام این روستا می توان در نظر گرفت :

یکی : مکانی که چاله مانند است و در آنجا زنبورها به طور وحشی عسل تولید می کنند ، و یا به احتمال مکانی بوده که زنبوردارها کندوهای خود را برای تولید عسل در آنجا قرار می دادند .

دوم : مکان چاله مانندی که گیاه شوند šund در آنجا وجود دارد . به احتمال به خاطر فراوانی این نوع گیاه در آن مکان این نام را گرفته است .

۱۰ – کشفی – kašfi :

از روستاهای غرب آستارا می باشد . در زبان تالشی آستارا « کَش – kâš : جوی آبی که از شکم کوه جریان دارد » ؛ و « فی – fi » یا « پی – pi » به احتمال کوتاه شده « ایسپی – ispi » به معنای سفید است . در نتیجه « کَشفی ، کَشپی » به معنای جوی آب سفید است .

۱۱ – باغچه سرا – bāqče sarā :

این روستا در شمال غربی آستارا می باشد . نام دیگر آنجا « هِشکَه دَهَنَه – hēškâ dahana » می باشد که به معنای « دهانه خشک » می باشد ؛ در زبان تالشی آستارا « هِشک – hēšk » به معنای « خُشک »  است . نام قدیمی این روستا « وُشَه کَه سو – voša kâ so » بوده است که بعدها شده است باغچه سرا . در زبان تالشی آستارا : « وُش – voš : علف » ؛ « کَه – kâ : خانه » ، « سو – so : سرا ، محوطه » . در نتیجه معنای این نام می شود : خانه سرای علف ، محوطه ای که علف های زیادی دارد  و آن محوطه و سرای به خاطر داشتن علف های زیاد به خانه علف نامگذاری شده است ، و یا « خانه های سرای علفزار » معنا می دهد ، که به احتمال به دلیل قرار گرفتن خانه ها در علفزارها این نام را گرفته است .

۱۲ – بیجارَ بین – bijāra bin :

از روستاهای شمال غربی آستارا . در زبان تالشی آستارا « بیجور – bijor : بیجار ، بیجار برنج » ، « بِن – bēn : زیر ، ته » ؛ در نتیجه : « بیجارَبِن » یا « بیجورَه بِن » یعنی : زیر بیجار ، زیر زمین های بیجار برنج ؛ به احتمال به خاطر قرار گرفتن خانه های این روستا در زیر و پایین بیجارها این نام را به خود گرفته است . در زبان تالشی « بِرز – bērz : برنج » .

۱۳ – هودول – hodul :

از روستاهای جنوب غربی آستارا است . در زبان تالشی آستارا « هو – ho : پهن ، گشاد ، عریض » ، « دول – dul : گود ، گودی » ؛ در نتیجه « هودول » یعنی : « گودیِ پهن » ؛ این روستا به دلیل قرار گرفتن در « دره ای پهن و گود » این نام را به خود گرفته است . 

۱۴ – شیطون کَش – šaytun kâš :

از روستاهای غرب آستارا در فاصله هیجده کیلومتری شهر . در زبان تالشی آستارا « کَش – kâš : جوی آبی که از شکم کوه جاری است » ، و « شَیطون » نیز همان « شیطان » است . در نتیجه معنای این روستا می شود « جوی آب شیطان » . عده ای معتقدند که نام اصلی روستا « شَهیدون کَش – šahidun kâš » می باشد به معنای « جوی آب شهیدان » که بعدها شده است « شَیطون کَش » ؛ گفته می شود تعدادی از سربازان شاه اسماعیل یا تعدادی از افراد این روستا در درگیری با قوای بیگانه یا حاکمان گذشته شهید شده اند و برای همین این روستا را « شَهیدون کَش » نام گذاری کرده اند . در کل نام روستا از گذشته ها توسط افراد کهن سال و خود اهالی روستا « شَیطون کَش » گفته شده است ؛ ولی متاسفانه تابلو این روستا به اشتباه « دمیر اوقلی کَش » نوشته شده است که باید توسط مسئولین تصحیح شود .

۱۵ – کانرود – kānrud :

روستایی در جنوب آستارا و در فاصله سیزده کیلومتری از شهر آستارا ؛ رودخانه کانرود از وسط آن می گذرد . در قدیم آن را « کُهن رود » آورده اند . ( تاریخ جامعه آستارا و حکام نمین ، بهروز نعمت الهی ، ص ۳۱۴ ) . در زبان تالشی آستارا « کانا ، کَنَه – kânâ : کُهن ، قدیمی ، کُهن سال » ، « رو – ru : رود ، رودخانه » . در نتیجه « کانرود » یا « کَنَه رو – kânâ ru » یعنی : رود کُهن ، رود کُهن سال . به احتمال از رودهای کُهن و قدیمی منطقه آستارا می باشد که گذشتگان این نام را بدان داده اند .

۱۶ – سیرَه لیوَه ، سِهَ لیوَه – sēa liva :

از روستاهای جنوب آستارا می باشد . در زبان تالشی آستارا « سِه – sē : سرخ ، قرمز » ، « لیوَه – liva : برگ ، برگ درختان » . در نتیجه « سِهَ لیوَه » یعنی : « برگ سرخ » درختان . به احتمال به دلیل سرخی بیش از حد برگ درختان این منطقه در فصل پاییز این نام را گرفته است .

۱۷ – سی یو اُو – siyo ov ( قره سو ) :

از روستاهای جنوب آستارا و در فاصله شانزده کیلومتری شهر آستارا قرار دارد . در زبان تالشی آستارا « سی یو – siyo : سیاه ، رنگ سیاه » ، « اُو – ov : آب » . در نتیجه « سی یو اُو » یعنی : « آب سیاه » . رودخانه این مکان به احتمال آب سیاه رنگی داشته است و برای همین این نام را به آن داده اند . آب سیاه رنگ این رود شاید به دلایلی مانند وارد شدن ماده ای از خاک در بالا دست این رودخانه بوده باشد و یا سایه بیش از حد درختان بر روی رود که آب آن را سیاه رنگ جلوه می داده است . نام این روستا اکنون به اشتباه « قره سو » گفته می شود .

۱۸ – گودی کَه وِرَه – gudi kâ vērâ :

از روستاهای غرب آستارا و در نزدیکی روستای مِشِند قرار دارد . گفته می شود که « گودی = قدرت » نام شخصی بوده است که برای اولین بار در این روستا خانه ساخته است و ساکن شده است و برای همین نام این شخص بر روی نام روستا مانده است . در زبان تالشی آستارا « کَه – kâ : خانه » ، « وِرَه – vērâ : مکان ، محل ، جا » ، و « گودی » یا « قودی » یا « قدرت » نیز نام شخصی بوده است . در نتیجه معنای نام روستا می شود « مکان و محل خانه قدرت » . تابلو این روستا به اشتباه اکنون « گودی اِولر » نوشته شده است که باید اصلاح شود .

۱۹ – اِنجی یَه رو – enjiyaru :

از روستاهای غرب آستارا . این روستای کوچک نزدیک روستای بهارستان قبل از روستای هولوستون قرار دارد . در زبان تالشی آستارا « اِنجی – enji : اَنجیل » و « رو – ru : رود ، رودخانه » . در نتیجه معنای این روستا « رودخانه انجیل » است . در پایین این روستا رودخانه ای وجود دارد که در آن درخت های انجیل وحشی بسیار زیادی وجود دارد .

۲۰ – سِه ژی یَه – sēa žiya :

از روستاهای غرب آستارا که از سمت قلعه ( عنبران محله ) می توان به آنجا رفت . در زبان تالشی آستارا « سِه – sē : سرخ ، قرمز » و « ژی یَه – žiya : شیارهای کوه » . چون این قسمت از شیارهای کوه دارای درختانی با برگ های سرخ رنگ می باشد این نام را گرفته است ؛ و شاید به دلیل سرخی بیش از حد برگهای درختان این مکان در فصل پاییز این نام را گرفته است .

۲۱ – قلعه ( قَلَه – qâlâ ) :

این روستا حدوداً در شمالی غربی آستارا و در پنج کیلومتری شهر آستارا واقع شده است . این قریه در زمان قدیم قبل از معاهده ترکمنچای به نام « کِتَه سرا » و « جیرنه بنده قلعه » بوده . ( تاریخ جامع آستارا و حکام نمین ، بهروز نعمت الهی ، ص ۱۰۹ ) . در ادامه به معنای هر دو نام می پردازیم .

« کِتَه سرا – keta sarā » یا « کِتَه سو – keta so » به معنای : « سرای سنگ ، سرا و محوطه ای که سنگ های زیادی دارد » می باشد . در زبان تالشی آستارا « کِت – ket : سنگ » ، « سو – so : سرای ، محوطه » .

« جیرنَه بَندَه قَلعه – jirna bândâ qala » یا « جینَه بَندَه قَلَه – jina bândâ qala » . در زبان تالشی آستارا « جینَه – jina : پایین » ، « باند ، بَند – bând : نقاط بلند کوه ها و تپه ها ، برجستگی های مختلف کوه ها » . در نتیجه معنای « جینَه بَندَه قَلَه » می شود : « قلعه پایین کوه یا تپه » ؛ قلعه ای که در پایین نقاط بلند کوه است ؛ یعنی قلعه ای که در نوک و قله کوه نیست بلکه کمی پایین تر از نوک کوه است .  

۲۲ – عنبران محله – anbarān mahalle :

از روستاهای غرب آستارا است . در فاصله پنج کیلومتری شهر واقع شده ، آبادی کوهپایه ای می باشد . این آبادی در حدود پنجاه سال است که آباد گشته . قبلا به نام « بُره دیه » بوده است و چندان جمعیتی نداشت . از سال ۱۳۳۰ هجری قمری بر جمعیت آن افزوده شد . ( بهروز نعمت الهی ، ص ۱۱۲ و ۳۱۳ ) . گفته می شود تعدادی از تالشان عنبران در شهرستان نمین در استان اردبیل حدود هشتاد سال پیش به این محل کنونی در نزدیک روستای قلعه آمدند و ساکن شدند و آنجا را « عنبران محله » یعنی « محله عنبرانی ها » نامیدند . در بیشتر فرهنگ های لغت « عنبر » به معنای « یک ماده خوشبو » آمده است . به احتمال یا به دلیل وجود گُل های زیاد و بوی این گُل ها در منطقه عنبران ( عنبران شهرستان نمین ) بوده است که این نام را به این مکان داده اند ؛ و یا شاید در گذشته ها در این منطقه از موادی طبیعی ماده ای خوشبو تولید می شده است که این نام را به خود گرفته است . در کل برای یافتن معنای درست و حقیقی « عنبران » نیاز به پژوهش های بیشتری است .

۲۳ – عباس آباد – abās ābād :

از روستاهای جنوب غربی شهر آستارا است . در فاصله پنج کیلومتری شهر واقع می باشد ؛ آبادی جلگه ای و کوه پایه ای است . کوه « مِرید » و جوی آب « توپیَه جُو » در بخش میانی آبادی قرار گرفته است . ( بهروز نعمت الهی ، ص ۳۱۳ ) . شهرک عباس آباد فعلی در نزدیکی این روستای کُهن ساخته شده است . نام های قدیمی روستای عباس آباد « مِریدون – meridun » و « توپی یَه جُو – topiyajū » می باشد . نام « مریدون = مریدها » که نام کوهی است به احتمال نامی مذهبی و فرقه ای است و شاید این نام از دوره تصوف و صوفی گری و مشایخ در دوره سلسله صفویه به یادگار مانده باشد .

توپی یَه جُو : در زبان تالشی آستارا : « توو – tov : تند ، تندی ، پرخاش » و « توپی یَه – topiya » به احتمال « تووپی یَه – tovpiya » بوده است که همان « توپیدن » در زبان فارسی است . و « جُو – jū : جوی آب » . در نتیجه معنای « توپی یَه جُو » می شود : جوی توپنده ، جوی آب تند و توپنده ، جوی آبی که شدت و تندی دارد ، رودی که آب آن بسیار به تندی و شدت جریان دارد .

۲۴ – ویرمونی – virmuni :

این روستا در غرب آستارا می باشد ؛ در فاصله سه کیلومتری شهر واقع شده ، کوهپایه ای می باشد . این آبادی قبل از جنگ های ایران و روس و معاهده ننگین ترکمن چای به نام « هونی یَه ژی » یعنی : آب زندگی یا چشمه آباد بود . با آمدن تالشهای مهاجر از طرف لنکران به نام « ویرمونی » خوانده شد . ( تاریخ جامع آستارا و حکام نمین ، بهروز نعمت الهی ، ص ۱۱۳ و ۳۱۶ ) .

توضیحاتی درباره هر دو نام :

هونی یَه ژی – huniya ži :

در زبان تالشی آستارا « هونی – huni : چشمه » ، « ژی – ži : زنده » ؛ در نتیجه معنای این نام می شود « چشمه زنده » . به احتمال یا این چشمه ای بوده است که چون همیشه آب داشته و خشک نمی شده « چشمه زنده » گفته شده است ؛ و یا آب چشمه را آب مقدس و پُر برکت و شفا بخش می دانستند و « چشمه زنده » گفته اند ؛ که در واقع چشمه ای زندگی بخش بود ، چه به انسان ها و چه به طبیعت . در زبان تالشی آستارا : ژی – ži : زنده ؛ ژی یِه – žiye : زندگی ، زیست ؛  بِژی – bēži : زنده باد ، امر به زنده بودن ؛ بِژی یویش – bēžiyoyš : زنده باشی .

ویرمونی – virmuni : می توان سه معنا را برای این نام در نظر گرفت .

الف : در زبان تالشی آستارا « وِرَه – vēra : مکان ، محل ، جا » و « مون – mun » یا « مونی – muni » هم به معنای « ماندن » و هم به معنای « ما » . بر این اساس امکان دارد این نام « وِرَه مونی » بوده است که بعدها شده است « ویرمونی » . در نتیجه در این حالت « ویرمونی » یا « وِرَه مونی » یا « وِرَه مون » یعنی : « مکان و محل ماندن » یا « مکان و محل ما » .

ب : در زبان تالشی « ویر – vir : یاد ، خاطر » و « مونی – muni : ماندن ، ماندنی » ؛ در نتیجه در این حالت « ویرمونی » یعنی : یاد ماندنی ، به یاد ماندنی ، مکان به یاد ماندنی . به احتمال این مکان یا به خاطر طبیعتش یا به خاطر حادثه ای تاریخی که در گذشته ها در آن روی داده ، این نام را به آن داده اند .

پ : در زبان تالشی « ویر – vir ؛ ویی – vi ؛ وِه – ve ؛ وَه – va » نشانه هایی هستند برای اشاره به سمت و سوی و جهت پایین . مانند این واژه ها : ساوِه – sâve : سرپایین ، سرپایینی ( افقی ) ؛ جینَه وَه – jinâvâ : سمت پایین ، پایینِ پایین ( عمودی ) ؛ یووِه – yove : جای پایین ، پایین اینجا ، پایین جا و مکانی . در نتیجه در این حالت « ویرمونی » به معنای « پایین ماندن » است ؛ در واقع اشاره دارد به ماندن در قسمت پایین یک مکانی .

۲۵ – لاتون – lātun :

از روستاهای جنوب غربی آستارا می باشد . لاتون در قدیم شهر یا قریه ای آبادان بوده ؛ به علت جنگ ها ، مخصوصاً شیوع مرض طاعون و وبا به سال ۱۲۴۶ هجری قمری در عهد قاجاریه و به سال ۱۵۹۱ میلادی برابر ۹۹۹ هجری قمری در زمان شاه عباس مردم از بین رفته و عده ای هم مهاجرت نموده ، مگر دو یا سه خانوار . ( بهروز نعنت الهی – ص ۱۲۱) .

بزرگترین آبشار ایران « بارز اُو » یا « آبشار لاتون » در نزدیکی روستای لاتون قرار دارد و به همین دلیل این آبشار را لاتون نیز می نامند .

نام کُهن این آبشار « بارز اُو » می باشد .  در زبان تالشی « بارز – bārz : مرتفع ، بسیار بلند ، چیزی که ارتفاع زیادی دارد » ، « اُو – ov : آب » ؛ در نتیجه « بارز اُو » یعنی « آب مرتفع ، آب بسیار بلند ، آبی که ارتفاع زیادی دارد » .

درباره نام « لاتون » نیز می توان گفت که در زبان تالشی « لوت – lut » یا « لات – lāt » به معنای « لُخت و برهنه » است ؛ و به احتمال به دلیل نداشتن پوشش گیاهی و صخره ای بودن آبشار و دیواره های اطراف آن این نام را به آن داده اند ؛ چرا که تمام منطقه اطراف آبشار دارای پوشش گیاهی و جنگلی می باشد و تنها جایی که پوشش گیاهی ندارد دیواره های صخره ای آبشار است . به احتمال واژه «لاتون » برای اشاره به دیواره های صخره ای و خالی از پوشش گیاهی این آبشار گفته شده و واژه « بارز اُو » برای اشاره به بلندی و ارتفاع زیاد این آبشار گفته شده است .

واژه « لاتون » را می توان مورد بررسی بیشتری نیز قرار داد و از واژه های زیر می توان برای فهم ریشه و فلسفه این واژه کمک گرفت .

لات : آدم فقیر و بی چیز . / لوت : برهنه ، عریان ، لخت ، روت نیز گفته شده ؛ پهلوی : لوتَک – lutak / کلات : قلعه ، ده یا قلعه که بر روی کوه ساخته شده باشد . / ( فرهنگ فارسی عمید – ص ۱۰۲۱ ، ۱۰۳۳ ، ۹۷۹ ) .